Tütün ve Tütüncülükle İlgili Bazı Terimler*
Amerikan Blend: Daha çok burley ve virginia tütünlerinin kullanıldığı, şark (oryantal) ve maryland tütünlerinin belirli oranlarda yer aldığı, sos verilen sigara harmanı.
Arızalı Tütün: Hastalık ve zararlılar, sık dizim, kurutma hataları, tavlama gibi işlemlerden zarar görmüş tütünler.
Ayna: Marmara ve Karadeniz Bölgelerinde kurutmada kullanılan, tütün dizilerinin asıldığı çerçeve ile tütün fide yastıklarında çökerten etmenleri nedeniyle kuruyan fidelerin boşalttığı alanlar.
Basma Tipi: Yaşmaklı ve küçük boyutlu yaprakları olan çeşitler.
Büyük Yapraklı (iri kıtalı) Tütünler: Yetiştirilme ve kurutulmaları şark ve yarı şark tipi tütünlerden farklı ve yaprak boyutları büyük olan tütünlerdir. Gölgede kurutulan burley tütünleri ile ısı ile kurutulan (flue cured) sarı renkli virginia tütünleri.
.png)
Çap Katsayısı (çap oranı): Yaprak uzunluğunun, yaprak genişliğine oranı.
Dayanıklı Çeşit: Herhangi hastalık ya da zararlıdan etkilenmeyen çeşit.
Dizi: Tütün yapraklarının iğnelere dizilip, iplere sıyrılmış hali.
El: Tütün bitkisinde aynı anda olgunlaşan ve kırılan yaprakların tümü.
Elastikiyet (esneklik): Kuru tütün yaprağının kırılmadan kıvrılabilme ve yeniden eski halini alabilme özelliği.
Ekotip: Yetiştirildiği yerin çevre şartlarına adapte olmuş coğrafi ırk. Fizyolojik özellikler bakımında benzer, fakat morfolojik özellikler yönünden geniş bir varyasyona sahip bitki topluluğu.
Fermastasyon: Tütünün olgunlaşması.
Görmez: Altı nevi sınıflandırma sisteminde V. ve VI. nevilere, üçlü sınıflandırma sisteminde III. neviye, Amerikan Grad sınıflandırma sisteminde Kapa ve Duble Kapa nevilerine giren tütünler.
Gusto: Tat, acı, tatlı, boğaz yakıcılığı gibi içici üzerinde uyanan etkilerin tümü.
Homojenize veya rekonstütiye (yeniden tertip edilmiş tütün): Tütün yapraklarından, tütün döküntü ve kalıntılarından veya tozlarından iyi bir şekilde ayrılmış tütünün aglomere edilmesiyle yapılır. Bir zemin üzerinde olsun olmasın (Örneğin; tütün saplarından selüloz tabakaları) genellikle dikdörtgen şeklindeki tabakalar veya şeritler şeklindedir Bunlar, ya tabaka şeklinde (sargı olarak) veya iplik gibi şerit halinde kıyılmış olarak (dolgu maddesi olarak) kullanılmaktadır.
Hülasa ve ıtırları: Bunlar, nemli yapraklardan basınç ile öz maddelerin çıkartılması suretiyle elde edilmiş veya tütün artıklarının su içinde kaynatılması suretiyle hazırlanmış sıvılardır. Bunlar, esas olarak böcek ve parazit öldürücü ilaçların imalatında kullanılırlar.
Habitus (bitki formu): Tütün yapraklarının bitkide duruş şekillerinin belirlediği, bitki genel görünüşü.
Harç: Tütün fideliklerinde kullanılan, 1 kısım yanmış koyun ya da keçi gübresi ile 2 kısım toprak (2 kısım toprak + 1 kısım mil) karışımı.
Hassas (duyarlı) Çeşit: Herhangi bir zararlı ya da hastalık etmeninden zarar gören çeşit.
Hastalık Vektörü: Hastalık etmeni taşıyan zararlı.
Hat: Aynı bireyden soy alan, tüm devam eden kuşak.
Hevenk: Aynalarda kurutulan tütün dizilerinin bir araya getirilerek dörde katlanması.
İçerik: Tütünün kalitesini olumlu yönde etkileyen maddelerin yaprakta yoğunlaşmasını ifade eder.
İhraklık: Ticari değeri olmayan, kara yeşil, çürük, fazla hastalıklı tütünler.
İstif: Ege Bölgesinde kurutulan tütün dizilerinin kargılardan çıkarılıp, denklemeye kadar muhafaza edilmesi için, kapalı temiz bir yerde üst üste konması.
Kabakulak: Geniş yaşmaklı, büyük boyutlu yaprakları olan çeşit.
Karınlı Yaprak: Ovallik katsayısı 2 ya da 2’ye yakın olan yapraklar.
Koltuk Alma (filiz alma): Tütün bitkisinde yaprak ile gövde arasında çıkan filizlerin koparılması.
Mahsul (bıçak): Altı nevi sınıflandırma sisteminde I. ve IV. nevilere, üç nevili sınıflandırma sisteminde I. ve II. nevilere, Amerikan Grad sınıflandırma sisteminde AG ve BG nevilerine giren tütünler.
Menye: Belirli üretim noktalarında yetiştirilen bir ekotipe ait tütün grubu.
Nesiç (doku): Yaprağın yoğunluk, kalınlık ve esnekliği.
Nevi: Tütünde kalite değer ölçüsü olup, standart kalite grubu anlamını taşır.
Nikotin: Tütün yapraklarının keyif verici özelliğini sağlayan, azotlu organik maddelerden bir alkoloid. Yaprakta organik asitlere bağlı olarak bulunan renksiz, yakıcı, kokulu ve 10⁰C’de sıvı halinde olan bir madde.
Omuzlu Yaprak: Ovallik katsayısı 2’den büyük olan yapraklar.
Ovallik Katsayısı (ovalite katsayısı, ovalite emsali): Yaprak uzunluğunun, yaprak eni ile boyunun kesiştiği noktadan, yaprak tabanına kadar olan mesafeye oranı.
Populasyon (köy popülasyonu): Morfolojik, kalite ve teknolojik özellikleri itibariyle birbirine benzeyen ve aynı genetik kökene sahip hatlar topluluğu.
Randıman Usulü: Tütünün kalite tayini için, kuru yaprak ekspertizinde kullanılan yöntem.
Saçaklılık: Kıyılmış tütünün birbirini tutma özelliği.
Sergiye Alma: Ege Bölgesinde bir süre ızgarada tutulan tütün dizilerinin kurumalarını tamamlamaları için, kum, çakıl ve toprak gibi materyalden oluşan düzlenmiş zemin üzerine yatırılması.
Sığırdili Yaprak: Çap oranı 3’den büyük ve yaprak açısı 25⁰’ye yakın yapraklar.
Sümbüle (çiçek salkımı): Tütün çiçeklerinin oluşturduğu çiçek salkımı.
Şark Tipi Tütünler (oryantal, Türk Tütünleri): Kurak şartlara sahip ekolojilere adapte olmuş, yaprakları küçük boyutlu ve açık renkli, güneşte kurutulan ve yüksek aromalı tütünler.
Tapa: Tütün yapraklarının teker teker değil, bir defada dizilmesi (iğneye geçirilmesi) için yaprakların üst üste getirilip demet yapılması.
Tav: Tütün yaprağının nem oranına göre değişen, yaprağın yumuşama ve bükülme derecesi.
Yaprak Ayası: Yaprağın gövdeye bağlandığı yaprak sapından yaprak ucuna kadar olan orta damar ve ikincil damarlar çevresindeki dokuların oluşturduğu yaprak yüzeyi.
Yaprak Biçimi: Yaprak ayasının düzlem şekli omuzlu, hafif omuzlu, karınlı, hafif karınlı, yukarı karınlı ve sığır dili yaprak şekilleri standartlarda yer alır.
Yaprak Boyu (yaprak uzunluğu, boylam çap): Yaprak ucunun, yaprak tabanına olan uzaklığı.
Yaprak Eni (yaprak genişliği, enlem çap): Yaprak ayasının en geniş yerinden geçen ve orta damara dik olan doğrunun uzunluğu.
Yaprak Kıtası: Tütün yaprağının boyutu ve alanı.
Yaprak Tabanı: Zenepli (saplı) yapraklarda, yaprak ayası kenarı ile yaşmak sınırının birleştiği noktadan, yaşmaklı (sapsız) çeşitlerde ise orta damarın bitiminden, orta damara dik geçen doğru.
Yaprak Uç Açısı: Yaprağın uç noktasından, yaprak kenarlarına çizilen teğetlerin arasında kalan açı.
Yarı Şark Tipi (semi oriental)Tütünler: Büyük kıtalı yapraklar ile şark tipi tütünlerin yetiştirildiği ekolojiler arasında kalan ekolojilerde oluşmuş (adapte olmuş) orta kıtalı ,sarı, sarı-kırmızı ve kırmızı renkli güneşte kurutulan tütünler.
Yaşmak: Yaprak ayasının (yüzeyinin), yaprak sapı boyunca (orta damarla birlikte) gövdeye kadar uzayan kısmı. Dar, orta ve geniş yaşmak olarak sınıflandırılır.
Yukarı Karınlı Yaprak: Ovallik katsayısı 2’den küçük olan yapraklar
Zenep (yaprak sapı, sap): Yaprak ayasını (yüzeyini) bitkinin gövdesine birleştiren kısım.
*Keyf Bitkileri A.Ü.Ziraat Fakültesi Tarla Bitkileri Bölümü Prof.Dr.Celal ER, Doç.Dr. Mustafa YILDIZ 3.Baskı